Sách có tên tiếng Anh là The AI Con: How to Fight Big Tech’s Hype and Create the Future We Want (Trò lừa AI: Cách chống lại chiêu trò thổi phồng của các ông lớn công nghệ và xây dựng tương lai chúng ta muốn), được phát hành tại Anh, Mỹ vào tháng 5. Nội dung chủ yếu xoay quanh các vấn đề như làn sóng cường điệu AI, trục lợi dữ liệu người dùng, hướng đi định hình tương lai công nghệ theo minh bạch, công bằng hơn.
Bìa "The AI Con: How to Fight Big Tech’s Hype and Create the Future We Want". Sách chưa có bản dịch tiếng Việt. Ảnh: CNET
Ở phần mở đầu, các tác giả đề cập đến AI opportunities action (Kế hoạch hành động về trí tuệ nhân tạo) của Thủ tướng Anh Keir Starmer. Cụ thể, ông tuyên bố sẽ "bơm AI vào huyết mạch quốc gia", tích hợp công nghệ vào mọi lĩnh vực. Điều này gợi liên tưởng đến một loại "chất tiêm mạnh" có khả năng gây nghiện và mất kiểm soát. Theo các tác giả, cách diễn đạt ấy, dù có thể không chủ ý tạo ra hình ảnh tiêu cực, nó buộc người nghe phải tự hỏi: "Rốt cuộc, họ muốn nói gì về tiềm năng của AI, và liệu niềm tin đó có cơ sở vững chắc hay không?".
Để trả lời cho câu hỏi trên, trong bài giới thiệu về cuốn sách, tờ The Guardian dẫn lời những người châm biếm AI là "bong bóng công nghệ". Họ cho rằng đây là một trào lưu bị thị trường và truyền thông thổi phồng quá mức, khó chắc chắn về sự phát triển bền vững. So sánh này gợi nhớ đến hiện tượng "bong bóng dot-com" vào cuối những năm 1990 và đầu 2000, khi giới đầu tư đổ xô rót tiền vào các công ty Internet chưa tạo ra giá trị thực. Điều này dẫn đến sự phá sản, sụp đổ hàng loạt khi bong bóng vỡ.
Theo các tác giả, thứ đang được bán cho chúng ta dưới cái tên "trí tuệ nhân tạo" thực chất chỉ là "một món hàng bịp bợm": "Một số công ty lớn, có vị thế tốt đang chuẩn bị tích lũy khối tài sản đáng kể bằng cách khai thác giá trị từ công việc sáng tạo, dữ liệu cá nhân hoặc sức lao động của người khác và thay thế các dịch vụ chất lượng bằng các bản sao nhân tạo".
Tờ The Guardian chỉ ra rằng các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) như ChatGPT là minh chứng tiêu biểu cho làn sóng thổi phồng tiềm năng của AI. Về bản chất, chúng chỉ là công cụ tự động hoàn thành câu chữ và thường xuyên bịa ra trích dẫn từ các nguồn không tồn tại. Những mô hình này được huấn luyện dựa trên việc quét các nội dung có sẵn từ các trang web (Meta thậm chí cố tình sử dụng cơ sở dữ liệu vi phạm bản quyền có tên LibGen và biện hộ rằng đó là "sử dụng hợp lý"). Điều này dẫn đến hệ quả là 26% tác giả, dịch giả và họa sĩ minh họa cho biết mất việc vì sự phát triển của AI có khả năng tạo nội dung, theo khảo sát của Hội Tác giả Anh (Society of Authors).
Bender và Hanna cho rằng tốt hơn hết nên xem các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) là "những cỗ máy tự động tạo văn bản". Hai tác giả giải thích, "giống như quy trình sản xuất nhựa công nghiệp", các cơ sở dữ liệu văn bản "bị ép qua những bộ máy phức tạp để tạo ra một sản phẩm trông giống như ngôn ngữ có tính giao tiếp nhưng hoàn toàn không có quá trình tư duy phía sau. Điều này cũng đúng với các mô hình AI sinh nội dung khác như hệ thống tạo hình ảnh và âm nhạc. Theo các tác giả, tất cả chúng là "những cỗ máy đạo văn khổng lồ": "Cả mô hình ngôn ngữ và mô hình chuyển văn bản thành hình ảnh đều sao chép trắng trợn từ dữ liệu đầu vào". Họ đồng thời lưu ý rằng New York Times kiện OpenAI chính vì điều này.
Ngoài ra, Bender và Hanna nhấn mạnh việc phụ thuộc vào AI không chỉ gây hại tới những nghệ sĩ mà còn ảnh hưởng đến tất cả, làm suy giảm tư duy phản biện. Thay vì suy nghĩ độc lập, tự tổng hợp, so sánh các nguồn thông tin để xây dựng sự hiểu biết toàn cảnh như trước đây, hiện, người dùng lập tức đọc những kết quả tóm tắt do AI tạo ra ở đầu trang tìm kiếm.
Cuốn sách cũng cảnh báo rằng AI có thể khiến nhiều người trở nên "dư thừa". Chẳng hạn, chỉ vài ngày sau khi nhân viên tại Hiệp hội Rối loạn Ăn uống Quốc gia (Mỹ) bỏ phiếu lập công đoàn, một số bộ phận đã bị thay thế hoàn toàn bằng chatbot. Theo báo cáo năm 2025 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, 40% nhà tuyển dụng dự định cắt giảm nhân sự khi áp dụng AI trong những năm tới.
Tuy nhiên, The Guardian đồng thời chỉ ra điều khiến cuốn The AI Con thiếu góc nhìn toàn diện. "Dù những đòn công kích, châm biếm của cuốn sách nhằm vào các ‘cỗ máy đạo văn khổng lồ’ khá thú vị, nó lại có xu hướng vơ đũa cả nắm, gom mọi thứ mang nhãn AI vào cùng một nhóm tiêu cực", báo này nêu.
AI hiện có thể giúp con người xử lý nhiều vấn đề, ví dụ các hệ thống hiện hành quản lý tải điện hiệu quả hơn, rút ngắn thời gian kiểm tra cơ sở hạt nhân và góp phần giảm khí thải trong các ngành vận tải đường bộ, hàng hải, luyện kim và khai khoáng. Chẳng hạn, Demis Hassabis, John Jumper và David Baker, ba nhà khoa học đạt giải Nobel Hóa học 2024 sử dụng AI để dự đoán cấu trúc của hầu hết loại protein. Hay, AI có thể tự động ghi chép hồ sơ bệnh án. Hai tác giả sách có góc nhìn tiêu cực về việc AI can thiệp hoạt động này, nhưng thực tế đây lại là giải pháp giúp ích cho cả bác sĩ lẫn bệnh nhân.
Dù vậy, quan điểm của Bender và Hanna vẫn có giá trị khi khẳng định mỗi ứng dụng AI nên được đánh giá kỹ lưỡng về tính hữu ích, rủi ro tiềm ẩn và nguy cơ tước đi việc làm đòi hỏi tư duy của con người. Họ trích dẫn nguyên tắc International Business Machines, tập đoàn công nghệ máy tính đa quốc gia: "Máy tính không thể bị quy trách nhiệm, vì thế nó không bao giờ được phép đưa ra quyết định quản trị". Bởi, đó chính là lý do vì sao một số người nắm quyền muốn giao việc ra quyết định cho máy móc: lợi nhuận tối đa, trách nhiệm bằng không. Theo The Guardian, một khi AI được "bơm vào huyết mạch", có thể chúng ta sẽ tê liệt, không còn nhận thức về những điều đang diễn ra xung quanh.
Tác giả Emily Menon Bender. Ảnh: Times Magazine
Emily Menon Bender, 52 tuổi, là một nhà ngôn ngữ học người Mỹ, hiện giữ chức giáo sư tại Đại học Washington. Tại đây, bà chỉ đạo phòng thí nghiệm Ngôn ngữ học Tính toán.
Tác giả Alex Hanna. Ảnh: California Academy of Sciences
Alex Hanna là giám đốc Nghiên cứu tại Viện nghiên cứu Trí tuệ nhân tạo phân tán (DAIR). Xuất thân là một nhà xã hội học, bà nghiên cứu về cách dữ liệu được sử dụng trong các công nghệ mới và điều đó có thể làm gia tăng bất bình đẳng về chủng tộc, giới tính và giai cấp ra sao. Bà cũng quan tâm đến các phong trào xã hội, đặc biệt là các cuộc biểu tình chống phân biệt chủng tộc tại các đại học ở Mỹ và Canada.
Khánh Linh
